Vitaminler suda çözünenler ve yağda çözünenler olmak üzere ikiye ayrılır.
SUDA ÇÖZÜNEN VİTAMİNLER
Suda çözünen vitaminler; vücut için günlük kullanımlarından arta kalanlar idrar yoluyla vücuttan atılır. Bu nedenle bu vitaminlerin her gün vücudun gereksinimi kadar aldığımız besinlerde bulunmaları gerekir. Eğer yeterli miktarda alınamıyorlarsa dışarıdan vitamin desteği şeklinde tamamlanmaları gerekir.
C VİTAMİNİ: Suda eriyen bir vitamindir. Güçlü antioksidan etkisiyle vücut hücrelerini serbest radikallere karşı korur. Yara iyileşmesinde gerekli kolejenlerin üretiminde rol oynar. Ayrıca vücudumuzu hastalıklara karşı korur, bağışıklık sistemimizi güçlendirir. Demirin bağırsaklardan emilimini sağlar.
Eksikliğinde; iskorbüt denilen deride döküntülerle seyreden bir hastalık gelişir. Diş etlerinde şişme ve kanamalar gözlenir. İdrarda, mide barsak kanalında kanamalar görülür. Kansızlık gelişir. Kemik mineralini yitirir ve kemik büyümesi durur.
Kaynakları: Portakal mandalina, limon, greyfurt gibi turunçgillerde yüksek oranda C vitamini bulunur. Çilek, kuşburnu, domates, lahana, patates, ıspanak, marul, yeşil biber gibi sebzelerde C vitamini yönünden oldukça zengindir. Vücutta depo edilmez o nedenle günde en az 3 kez taze olarak alınması gerekir.
B 1 VİTAMİNİ (Tiamin): Suda çözünen bir vitamindir. Günlük aldığımız gıdaların enerjiye dönüşmesine yardım eder. Vücuttaki tüm hücrelerin gelişimi ve büyümesi için gereklidir.
Eksikliğinde; kalp ve sinir sistemi hastalıkları gelişebilir. İştahsızlık, anksiyete, bazen de çocuklarda pişikler gözlenebilir.
Kaynakları: İşlenmemiş tahıllar, kuru baklagiller, tam tahıl ekmekleri, pirinç, et, balık, karaciğer, ceviz, fındık ve yumurta gibi besinlerdir.
B 2 VİTAMİNİ (Riboflavin): Suda eriyen bir vitamindir. Günlük aldığımız gıdaların enerjiye dönüşmesine yardım eder. Antioksidan etkiye sahiptir. Kan şekerinin düzenlenmesine yardımcı olur. Serbest radikallerin vücuda verdikleri zararı azaltır. Yaşlanmayı yavaşlatır.
Eksikliğinde; çocuklarda büyüme ve gelişme durur. Ağızda yaralar, deride kaşıntılar, soyulmalar gözlenir. Görmede azalma, gözde yanma, kızarıklıklar olabilir. Sindirim problemleri ve kansızlık gelişebilir.
Kaynakları: Süt ve süt ürünleri, yumurta, kuru baklagiller en önemli B 2 vitamini kaynaklarıdır.
B 3 VİTAMİNİ(Niasin,Nikotinik asit): Suda eriyen bir vitamindir. Karbonhidrat, yağ ve proteinlerin enerjiye dönüşmesini sağlar.
Eksikliğinde; sinir sistemi, sindirim sistemi bozuklukları ve deride simetrik yaralarla seyreden pellegra denilen bir hastalık gelişir.
Kaynakları: Et, balık, kümes hayvanları, süt ve süt ürünleri, kuru baklagiller ve yeşil yapraklı sebzelerdir.
B 5 VİTAMİNİ (pantotenik asit): Suda eriyen bir vitamindir. Karbonhidrat, yağ ve proteinlerin enerjiye dönüşmesini sağlar. Sinir sisteminin ve bazı hormonların çalışmasına yardımcı olur. Anti stres vitamin olarak da adlandırılır. Kırmızı kan hücrelerinin yenilenmesini sağlar.
Eksikliğinde; bulantı, kusma, karın ağrısı, vücutta kasılma ve titremeler, deride yaralanmalar ve saçlarda dökülmeler görülür.
Kaynakları: Tüm hayvansal ve bitkisel besinlerdir.
B 6 VİTAMİNİ (piridoksin): Suda eriyen bir vitamindir. Beyin, sinir sistemi ve kan hücrelerinin yenilenmesi için gereklidir.
Eksikliğinde:dudak kenarlarında yaralar, saçlarda dökülme, halsizlik ve iştahsızlık gözlenir.
Kaynakları: Et, balık, sakatatlar, tahıl ve kuru baklagillerdir.
B 7 VİTAMİNİ (Biotin, H Vitamini): Suda eriyen bir vitamindir. Yağ, şeker ve amino asit metabolizmasında rol oynar. Bazı enzimlerin çalışması için çok gereklidir.
Eksikliğinde; bebeklerde saç dökülmesi, deride alerjik reaksiyonlar gözlenir. Daha büyük çocuklar ve erişkinlerde ise deride kuruma ve pullanmalar, halsizlik ve iştahsızlık gelişir.
Kaynakları:Kırmızı et, yumurta, kuru yemiş ve tam tahıllardır.
B 9 VİTAMİNİ (Folik asit): suda eriyen bir vitamindir. Amino asit ve kan hücrelerinin yapımında görevlidir. Genetik materyalin sentezi içinde çok önemli bir vitamindir. Vücutta depo edilmez, alınan besinlerden bağırsaklarda mikro organizmalar tarafından sentez edilir. Vücutta görev yapabilmesi için C vitaminine gereksinimi vardır.
Eksikliğinde; özellikle gebelerdeki hücre bölünmesinde ve olgunlaşmasında rol oynadığı için doğacak olan bebeklerde nöral tüp defekti olarak da adlandırılan omurilik ve merkezi sinir sisteminde bozuklukları gelişir. Bu nedenle hamilelere 500-600 mcg dozda folik asidin düzenli olarak verilmesi gerekir.
Kaynakları: Karaciğer, her türlü sakatatlar, yeşil yapraklı sebzeler, kuru baklagiller ve tahıllardır.
B 12 VİTAMİNİ (kobalamin): Beyin, sinir ve kan hücrelerinin oluşumunda rol oynar. DNA oluşumuna yardımcı olur. Bağışıklık sistemini güçlendirir.
Eksikliğinde: halsizlik, bitkinlik, iştahsızlık, kilo kaybı, yorgunluk, kol ve bacaklarda uyuşukluk, duyu azalması, ruhsal bozukluk ve solunum zorluğu görülebilir.
Kaynakları: Sadece hayvansal besinlerde bulunur. Et, süt, peynir, yumurta, balık, sakatatlar en önemli B 12 vitamini kaynaklarıdır.
YAĞDA ERİYEN VİTAMİNLER
Bu vitaminlerin günlük kullanımından arta kalanları vücutta birikir. O nedenle eksikliği gibi fazlalığı da vücutta bir takım olumsuzluklara neden olabilir.
A VİTAMİNİ: Yağda eriyen bir vitamindir. Göz, kalp, böbrek ve akciğer gibi organların sağlıklı çalışmasında çok önemli bir görevi vardır. Büyüme, embriyo gelişmesi, kan yapımı ve üreme sağlığı için gereklidir. Bağışıklık sistemini güçlendirir. Kemiklerin, dişlerin ve derideki epitelin sağlıklı gelişmesi için çok gereklidir.
Eksikliğinde; özellikle çocuklar da ve hamileler de göz kuruluğu, gece körlüğü, görme kaybı gelişir. Vücut enfeksiyonlara karşı direncini yitirir. İştah kaybı, tat ve koku duyuların da azalma görülür. Derinin normal salgı yapısı bozulur ve deri yüzeyin de çeşitli düzensizlikler görülür.
Fazlalığında; kafa içi basıncında artış, şiddetli baş ağrıları ve görme sorunları gelişir. Saç dökülmesi, kemik yapımının anormal artması, karaciğer büyümesi, ciltte koyulaşma ve pullanmalar görülebilir.
Kaynakları; Havuç, kabak, koyu yeşil yapraklı sebzeler, süt ve tahıl ürünleridir.
D VİTAMİNİ: Yağda eriyen bir vitamindir. Kemiklerin temel yapı taşı olan kalsiyumun bağırsaklardan emilip kemiklere yerleşmesini sağlar. Beyin tarafından yapılan iletileri sinirler vasıtasıyla organlara ulaştırır. Fosfor metabolizmasında da çok önemli bir görevi vardır.
Eksikliğinde; özellikle kemik, diş, tırnak oluşumunda bozulmalar oluşur. Çocuklarda sık enfeksiyona yakalanma, iştah bozuklukları büyüme ve gelişme geriliği, X bacak ya da O bacak denilen bacak deformiteleri görülebilir. Daha ileri yaşlarda özellikle kadınlarda menopozda; kemik kitlesinin kaybı sonucu kolay kırıklar görülebilir. D vitamini eksikliğinde fosfat metabolizması da bozulduğu için tetani denilen kaslarda kasılmalar da görülebilir.
Fazlalığında; böbrek fonksiyonlarında bozulma ve böbreklerde taş oluşumu gözlenebilir. D vitamini fazlalığı kan kalsiyum düzeyinde artma ve buna bağlı olarak kaslarda kramplar ve kalpte ritim bozuklukları geliştirebilir.
Kaynakları; D vitamininin ana kaynağı güneştir. Güneşten D vitamini almak için; güneşin dik geldiği öğlen saatlerinde kol ve bacaklar açık 15-20-30 dakika koruyucusuz olarak direkt güneş altında kalmak gerekir. Cam arkasından alınan güneş vücutta D vitamini sentezi yapamaz. D vitamini daha az miktarlarda karaciğer, yumurta sarısı, peynir, somon balığı, ton balığı, mersin balığı, orkinos, hamsi, sardalye ve lüfer gibi yağlı balıklarda bulunur.
E VİTAMİNİ; Yağda eriyen bir vitamindir. Çok güçlü bir antioksidan etkisi vardır. Tüm vücut hücrelerini serbest radikallere karşı korumaya yardım eder.Bağışıklık sistemini güçlendirir. Antioksidan etkisi nedeni ile kanser, kalp damar hastalıkları gibi ciddi hastalıklara karşı vücudu korur.
Eksikliğinde;vücut direncinde kırılma,halsizlik ve vücutta ödem oluşur.
Kaynakları: Her türlü bitkisel yağlar, tahıl taneleri, yağlı tohumlar, ıspanak, brokoli gibi yeşil yapraklı sebzeler ve kuru baklagiller en önemli E vitamini kaynaklarıdır.
K VİTAMİNİ: Yağda eriyen bir vitamindir. Karaciğerden kanın pıtılaşmasını sağlayan maddelerin sentezi için gereklidir. Kemiklerin gelişmesinde çok önemli bir görevi vardır.
Eksikliğinde; durdurulamayan kanamalar ve kemik gelişmesinde gerilik görülür.
Fazlalığında; kanda pıhtılaşma problemleri gözlenir.
Kaynakları: Bitkisel yağlar, yeşil yapraklı sebzeler, et, yumurta, peynir, kuru baklagiller ve balık başlıca K vitamini kaynaklarıdır.
Dr. YILMAZ BAY
Çocuk sağlığı ve hastalıları uzmanı